Truong THCS LE QUY DON - QUAN 3 - TP.HCM | HQH

Tieåu söû nhaø baùc hoïc Leâ Quyù Ñoân
Leâ Quyù Ñoân

Thaân theá

Leâ Quyù Ñoân laø con trai caû cuûa oâng Leâ Troïng Thöù. Thaân sinh cuûa Leâ Quyù Ñoân ñaäu tieán só naêm Baûo Thaùi thöù 2 (1721) vaø laøm quan ñeán chöùc Hình boä Thöôïng thö, ñöôïc phong töôùc haàu.

Thuôû nhoû, oâng coù teân laø Danh Phöông, ñeán naêm 1743 sau khi ñoã giaûi nguyeân tröôøng Sôn-Nam thì ñoåi thaønh Quyù Ñoân, töï Doaõn Haäu, hieäu Queá Ñöôøng.
Söï nghieäp

Khi coøn beù, Leâ Quyù Ñoân ñaõ noåi tieáng laø thaàn ñoàng. Nhieàu saùch cheùp tieåu söû cuûa oâng coù ghi: naêm tuoåi ñaõ ñoïc ñöôïc nhieàu baøi Kinh Thi, möôøi tuoåi ñaõ hoïc söû. Naêm 13 tuoåi (1739), theo cha leân kinh ñoâ hoïc, ñeán naêm 18 tuoåi, oâng ñaäu giaûi nguyeân kyø thi Höông tröôøng thi Sôn Nam. Sau ñoù, döï thi Hoäi khoâng ñoã, oâng veà queâ nhaø daïy hoïc vaø vieát saùch.

Naêm 1752, Leâ Quyù Ñoân ñöôïc 27 tuoåi, oâng ñoã ñaàu thi Hoäi vaø khi vaøo thi Ñình oâng cuõng ñaäu ñaàu Baûng Nhaõn töùc Tam Nguyeân (Khoaù naøy khoâng laáy Traïng nguyeân). Sau khi thi ñoã, Leâ Quyù Ñoân ñöôïc boå nhieäm chöùc Thuï Thö ôû Vieän Haøn Laâm. Naêm 1754, oâng ñöôïc boå laøm Haøn laâm thöøa chæ roài sung Toaûn tu Quoác söû quaùn.

Naêm 1756, oâng ñi lieâm phoùng ôû traán Sôn Nam, phaùt giaùc ñöôïc 7 vieân quan hoái loä. Vaøo thaùng 5 naêm 1756, oâng ñöôïc bieät phaùi sang Phuû Chuùa, coi phieân binh, ñeán thaùng 8 oâng ñi hieäp ñoàng vôùi caùc ñaïo Sôn Taây, Tuyeân Quang, Höng Hoùa. Luùc veà trieàu oâng daâng baøi ñieàu traàn goàm 19 khoaûn noùi veà chöùc Chöôûng phieân binh. Chuùa Trònh Doanh xem khen ngôïi vaø thöôûng 50 laïng baïc. Naêm 1757, Leâ Quyù Ñoân ñöôïc thaêng chöùc Thò Giaûng Vieän Haøn Laâm.

Thaùng 6 naêm Kyû Maõo nieân hieäu Caûnh Höng thöù 20 (1759) trieàu vua Leâ Hieån Toâng, thaùi thöôïng hoaøng Leâ YÙ Toâng maát. Sang thaùng Gieâng naêm Canh Thìn (1760) trieàu ñình cöû moät phaùi ñoaøn söù boä ñi baùo tang vaø daâng coáng leã vôùi nhaø Thanh. Leâ Quyù Ñoân vaø Trònh Xuaân Chuù ñöôïc cöû laøm phoù söù.

Trong dòp naøy, khi söù ñoaøn An Nam ñi qua caùc phuû chaâu Trung Hoa ñeàu bò hoï goïi laø Di Quan Di Muïc, nghóa laø quan laïi moïi rôï. Khi söù ñoaøn ñeán Queá Laâm, Leâ Quyù Ñoân vieát thö cho quan toång traán Quaûng Chaâu ñeå phaûn ñoái söï kieän naày. Vôùi uy tín vaø hoïc vaán cuûa Leâ Quyù Ñoân, trieàu ñình Trung Hoa ñaønh phaûi chaáp nhaän boû nhöõng danh töø mieät thò khinh khi naøy vaø goïi söù ñoaøn laø An Nam Coáng söù.

Naêm 1762, Leâ Quyù Ñoân veà trieàu ñöôïc thaêng chöùc Haøn Laâm Vieän Thöøa Chæ. OÂng laäp Bí Thö Caùc vaø daâng sôù xin thieát laäp phaùp cheá ñeå trò daân nhöng khoâng ñöôïc trieàu ñình chaáp thuaän vaø boå oâng laøm Tham chính Haûi Döông.

Naêm 1765, oâng töø quan xin caùo höu veà soáng nôi queâ nhaø, vieát saùch.

Naêm 1767, Trònh Doanh qua ñôøi, Trònh Saâm noái ngoâi Chuùa, Leâ Quyù Ñoân ñöôïc phuïc chöùc Thi Thö vaø tham gia bieân soaïn Quoác söû kieâm chöùc Tö nghieäp Quoác Töû Giaùm.

Naêm 1770, oâng ñöôïc thaêng chöùc Coâng Boä Höõu Thò Lang. Muøa xuaân naêm 1776, oâng ñöôïc boå laøm Hieäp Traán, Tham Taùn Quaân Cô ôû xöù Ñaøng Trong.

Naêm 1778, oâng ñöôïc boå nhieäm chöùc Haønh Tham Tuïng nhöng coá töø vaø xin ñöôïc ñoåi sang voõ ban. OÂng ñöôïc trao chöùc Höõu Hieäu Ñieåm, quyeàn Phuû Söï, phong töôùc Nghóa Phaùi Haàu.

Naêm 1781, oâng ñöôïc sung chöùc Quoác söû Toång taøi.

Naêm 1783, oâng ñi hieäp traán Ngheä An, khoâng laâu sau thì maát.
Taùc phaåm
Boä saùch Leâ Quyù Ñoân toaøn taäp: Phuû bieân taïp luïc, Kieán vaên tieåu luïc, Ñaïi Vieät thoâng söû.

Vôùi taøi trí thoâng minh vaø kieán thöùc uyeân baùc, Leâ Quyù Ñoân ñaõ ñeå laïi cho haäu theá raát nhieàu boä saùch coù giaù trò ñuû caùc theå loaïi nhö lòch söû, ñòa lyù, thô, vaên, chuù giaûi kinh ñieån, trieát hoïc, lyù soá.

Taùc phaåm cuûa Leâ Quyù Ñoân thoáng keâ coù tôùi 40 boä, bao goàm haøng traêm quyeån, nhöng moät soá bò thaát laïc. Nhöõng taùc phaåm tieâu bieåu cuûa Leâ Quyù Ñoân coù theå keå ra nhö sau:
Lòch söû-ñòa lyù

* Ñaïi Vieät thoâng söû coøn goïi laø Leâ trieàu thoâng söû (goàm 30 quyeån), laø boä söû ñöôïc vieát theo theå kyù truyeän, cheùp söï vieäc theo töøng loaïi, töøng ñieàu moät caùch heä thoáng, baét ñaàu töø Leâ Thaùi Toå ñeán Cung Hoaøng, bao quaùt moät thôøi gian hôn 100 naêm cuûa trieàu Leâ, trong ñoù chöùa ñöïng nhieàu taøi lieäu môùi maø caùc boä söû khaùc khoâng coù, ñaëc bieät laø veà cuoäc khaùng chieán choáng Minh.
* Phuû bieân taïp luïc (6 quyeån), vieát xong naêm 1776, ghi cheùp veà tình hình xaõ hoäi Ñaøng Trong töø theá kyû thöù 18 trôû veà tröôùc.
* Baéc söû thoâng luïc (4 quyeån) vieát xong naêm 1763
* Kieán vaên tieåu luïc (12 quyeån), hoaøn thaønh naêm 1777, laø taäp buùt kyù noùi veà lòch söû vaø vaên hoùa Vieät Nam töø ñôøi Traàn ñeán ñôøi Leâ. OÂng coøn ñeà caäp tôùi nhieàu lónh vöïc thuoäc cheá ñoä caùc vöông trieàu Lyù, Traàn, töø thaønh quaùch nuùi soâng, ñöôøng xaù, thueá maù, phong tuïc taäp quaùn, saûn vaät, moû ñoàng, moû baïc vaø caùch khai thaùc cho tôùi caùc lónh vöïc thô vaên, saùch vôû...

Baùch khoa thö

Vaân ñaøi loaïi ngöõ (9 quyeån): Leâ Quyù Ñoân laøm xong vaøo naêm 1773, luùc oâng 47 tuoåi. Ñaây laø moät loaïi "baùch khoa thö", ñoà soä nhaát thôøi Trung ñaïi Vieät Nam, trong ñoù taäp hôïp caùc tri thöùc veà trieát hoïc, khoa hoïc, vaên hoïc... saép xeáp theo thöù töï: Vuõ truï luaän, ñòa lyù, ñieån leä, cheá ñoä, vaên ngheä, ngoân ngöõ, vaên töï, saûn vaät töï nhieân, xaõ hoäi... Vaân ñaøi loaïi ngöõ laø boä saùch ñaït tôùi trình ñoä phaân loaïi, heä thoáng hoùa, khaùi quaùt hoùa khaù cao, ñaùnh daáu moät böôùc tieán boä vöôït baäc ñoái vôùi neàn khoa hoïc Vieät Nam thôøi phong kieán.
Thô, vaên

* Toaøn Vieät thi luïc: hoaøn thaønh naêm 1768, ghi cheùp choïn loïc khoaûng 2.000 baøi thô cuûa 175 taùc giaû töø thôøi Lyù-Traàn ñeán ñôøi Leâ.
* Queá Ñöôøng thi taäp
* Queá Ñöôøng vaên taäp
* Queá Ñöôøng di taäp
* Phuù Leâ Quyù Ñoân

Trieát hoïc, lyù soá

* Thaùnh moâ hieàn phaïm luïc, Quaàn thö khaûo bieän: ghi cheùp laïi nhöõng suy ngaãm khi oâng khaûo cöùu Kinh truyeän Trung Hoa.
* Kim Cang kinh chuù giaûi
* Thö kinh dieãn nghóa
* Dòch kinh phu thuyeát
* Thaùi AÁt quaùi vaän
* Thaùi AÁt dò giaûn luïc

Quan nieäm veà vaên thô

Quan nieäm veà thô cuûa Leâ Quyù Ñoân: "Laøm thô coù 3 ñieåm chính: moät laø tình, hai laø caûnh, ba laø vieäc. Tieáng saùo thieân nhieân keâu ôû trong loøng maø ñoäng vaøo maùy tình; thò giaùc tieáp xuùc vôùi ngoaøi, caûnh ñoäng vaøo yù, döïa coå maø chöùng kim, cheùp vieäc thuaät chuyeän, thu laõm laáy tinh thaàn... ñaïi ñeå khoâng ngoaøi ba ñieåm aáy".[caàn daãn nguoàn]
Nhaän xeùt

Nhaän xeùt veà thaân theá vaø söï nghieäp vaên chöông cuûa Leâ Quyù Ñoân, nhaø söû hoïc Phan Huy Chuù vieát:

"OÂng coù tö chaát khaùc ñôøi, thoâng minh hôn ngöôøi" vaø "OÂng laø ngöôøi hoïc vaán roäng khaép, ñaët buùt thaønh vaên. Coát caùch thô trong saùng. Lôøi vaên hoàn nhieân..., khoâng caàn suy nghó maø troâi chaûy doài daøo nhö soâng daøi bieån caû, khoâng choã naøo khoâng ñaït tôùi, thaät laø phong caùch ñaïi gia".

Giai thoaïi vaên hoïc
Chöõ Ñaïi (#) hay chöõ Thaùi (#)?

Töông truyeàn thuôû nhoû, moät hoâm caäu beù côûi truoàng ñi taém vôùi caùc baïn. Coù moät vò quan Thöôïng thö ñoàng lieâu vôùi cha (laø Leâ Troïng Thöù) tôùi thaêm, hoûi ñöôøng ñeán nhaø. Caäu lieàn ñöùng daïng chaân vaø dang tay ra baûo quan Thöôïng:

Neáu oâng bieát ñöôïc chaùu ñang ra daáu chöõ gì, chaùu seõ chæ nhaø cho oâng.

Quan Thöôïng cuõng tha thöù cho söï nghòch ngôïm cuûa tuoåi treû neân boû ñi. Caäu cöôøi aàm leân vaø baûo vôùi caùc baïn:

OÂng aáy laøm quan to maø khoâng bieát chöõ caùc baïn ôi!

Quan Thöôïng böïc mình quay laïi noùi:

Treû con ñöøng hoãn laùo. Maøy môùi hoïc loûm ñöôïc chöõ Ñaïi (#) maø ñaõ daùm ñi treâu choïc ngöôøi roài.

Caäu caøng cöôøi to hôn:

Theá thì oâng khoâng bieát chöõ thaät! Coù caùi chaám ôû döôùi nöõa thì laø chöõ Thaùi (#) chöù sao laïi chöõ Ñaïi!

Raén ñaàu raén coå

Khi quan Thöôïng vaøo nhaø oâng Leâ Troïng Thöù, môùi bieát caäu beù aáy laø con cuûa baïn mình. OÂng keå laïi caâu chuyeän doïc ñöôøng. Leâ Troïng Thöù goïi con ra traùch maéng vaø ñaùnh ñoøn. Quan Thöôïng thaáy oâng thoâng minh neân ñaõ xin tha cho oâng vôùi ñieàu kieän phaûi öùng khaåu moät baøi thô taï toäi. Caäu xin quan Thöôïng ra ñaàu ñeà. Quan Thöôïng noùi:

Phuï thaân caäu ñaõ baûo caäu "raén ñaàu raén coå", caäu cöù laáy ñoù laøm ñeà baøi.

Caäu ngaãm nghó moät choác roài ñoïc:

Chaúng phaûi liu ñiu vaãn gioáng nhaø!
Raén ñaàu bieáng hoïc quyeát khoâng tha
Theïn ñeøn hoå löûa ñau loøng meï,
Nay theùt, mai gaàm raùt coå cha.
Raùo meùp chæ quen tuoàng leáu laùo,
Laèn löng chaúng khoûi veát roi da.
Töø nay Chaâu Loã xin sieâng hoïc,
Keûo hoå mang danh tieáng theá gia!

Ñeà baøi laø do quan Thöôïng ñaët ra, yù noùi caäu beù cöùng ñaàu, löôøi hoïc. Vaäy maø Leâ Quyù Ñoân ñaõ taøi tình söû duïng töø "raén" ñeå gheùp vaøo trong noäi dung caùc caâu thô cuûa mình: raén liu ñiu, raén ñaàu, raén hoå löûa, raén mai gaàm, raén raùo, raén thaèn laèn, raén hoå traâu, raén hoå mang vaø ví mình nhö Khoång Töû - Maïnh Töû (töø nay Traâu Loã xin sieâng hoïc - Loã laø queâ höông Khoång Töû vaø Traâu thaønh, Traâu quoác laø queâ höông Maïnh Töû, cuõng coù theå Chaâu laø ñoïc traïi töø nhaø Chu, thôøi Maïnh Töû). Quan Thöôïng heát söùc thaùn phuïc.
Tam xuyeân (##) töù muïc (##)

Nhaø Leâ Quyù Ñoân ôû gaàn ngaõ ba soâng Hoàng vaø soâng Traø Lyù. Moät hoâm, moät vò quan beân Lieâu Xaù ñeán thaêm oâng Leâ Troïng Thöù. Vò quan coù nghe tieáng caäu beù con quan Thöôïng Leâ raát hay chöõ, muoán tröïc tieáp thöû taøi. Neå tình, oâng Leâ Troïng Thöù cho goïi Leâ Quyù Ñoân tôùi.

Khoanh tay, kính caån chaøo khaùch xong, Leâ Quyù Ñoân ñöùng neùp beân cha, chôø ñôïi.

OÂng khaùch noùi:

Ta nghe chaùu coøn beù maø ñaõ hay chöõ. Vaây ta ra veá ñoái, chaùu ñoái laïi nheù!

Leâ Quyù Ñoân leã pheùp:

Daï, xin Baùc ra ñeà aï!

OÂng khaùch noùi :

Nhaø chaùu gaàn ngaõ ba soâng, vaäy ta ra veá ñoái laø tam xuyeân (##)!

Veá ñoái giaûn dò maø hoùc buùa, chöõ tam (#) coù ba neùt soå ngang nhöng döïng leân, thaønh ba neùt soå ñöùng vaø laø chöõ xuyeân (#). "Tam xuyeân" (##) coù nghóa "ba con soâng".

Leâ Quyù Ñoân chöa ñaùp ngay maø cöù traân traân nhìn oâng khaùch coù mang caëp kính. OÂng khaùch raát vui vì tìm ñöôïc veá ñoái raát hieåm. Thaáy Leâ Quyù Ñoân chöa ñoái ñöôïc, oâng khaùch hoûi:

Sao, coù ñoái ñöôïc khoâng, chaùu beù?

Leâ Quyù Ñoân leã pheùp thöa:

Daï, chaùu xin ñoái laø töù muïc (##).

"Töù muïc" (##) coù nghóa "boán con maét". OÂng khaùch chæ coøn bieát thoát leân:

Tuyeät vôøi!

Chöõ ñoái laïi thaät chuaån, chöõ "töù" (#) vieát quay doïc laïi, cuõng laø chöõ "muïc" (#).

Quay sang oâng Thöôïng Leâ, khaùch xuyùt xoa:

Thaèng beù naøy veà sau vaên chöông seõ laãy löøng ñaáy!


Caâu noùi noåi tieáng

* "Phi noâng baát oån, phi coâng baát phuù, phi thöông baát hoaït, phi trí baát höng."

Coù nghóa laø khoâng coù noâng nghieäp thì xaõ hoäi khoâng oån ñònh, khoâng coù coâng nghieäp thì khoâng giaøu, khoâng coù thöông nghieäp buoân baùn, giao löu thì khoâng theå môû mang, khoâng coù tri thöùc, trí tueä thì khoâng höng thònh ñöôïc. Coù theå hieåu noâng coâng thöông trí nhö 4 caây coät caùi cuûa ngoâi nhaø, moät caây coät yeáu laø aûnh höôûng ñeán söï beàn vöõng caû ngoâi nhaø.